Diego is een verslaafde kruimeldief met een verstandelijke handicap die de samenleving jaarlijks veel overlast bezorgt. De harde aanpak, twee jaar gevangenisstraf, blijkt in de praktijk echter niet te werken. Al twee maal eerder heeft hij zo’n maatregel gehad, maar na het uitzitten van zijn straf kan hij nergens terecht. ‘Op oudejaarsnacht werd ik uit mijn cel gehaald en naar de noodopvang van het Leger des Heils gebracht.’
oktober 2009
Het is 1 oktober. Bij de rechtbank op de Parnassusweg wordt Diego voorgeleid. Op 26 juli is hij voor de zoveelste maal opgepakt wegens winkeldiefstal. Een half jaar daarvoor is hij vrijgekomen na tweeeneenhalf jaar opsluiting en nu is hij alweer in de fout gegaan. De rechter luistert geduldig naar wat er na zijn vrijlating volgens Diego allemaal mis ging. Vervolgens stelt de Officier van Justitie dat de samenleving tegen Diego beschermd moet worden. De eis: opnieuw een straf van twee jaar. De advocate pleit voor plaatsing in een passende zorginstelling waar Diego eindelijk begeleid kan wonen. ‘Tot nog toe valt mijn client altijd tussen wal en schip. De samenleving wil hem niet.’
Onverbeterlijke veelpleger
Diego (44) heeft in totaal bijna dertien jaar van zijn leven in de gevangenis gezeten. Hij blowt al vanaf zijn twaalfde, snuift en rookt cocaïne vanaf zijn zestiende. Tot zijn tweeentwintigste werkt hij voor een dealer als hasjbevoorrader en leidt een luxe leven. Op een dag wordt hij in zijn been geschoten en al snel gaat het psychisch bergafwaarts met hem. Als op zijn zesentwintigste zijn moeder overlijdt en daarmee zijn steun en toeverlaat wegvalt, gaat Diego door het lint en raakt verslaafd aan de heroïne. Vanaf dat moment zwerft hij over straat en gebruikt allerlei drugs door elkaar. In de loop der jaren verliest hij zijn tanden en ontwikkelt hij diabetes en longemfyseem. Zijn verslaving bekostigt hij door het dealen in drugs en door winkeldiefstal.
Diego is een van de ruim vijfduizend zeer actieve veelplegers die door politie, zorginstanties en verslavingsreclassering begin deze eeuw in kaart zijn gebracht. Deze groep is verantwoordelijk voor bijna veertig procent van alle strafzaken. Het gaat hierbij om relatief lichte criminaliteit die doorgaans leidt tot een korte vrijheidsstraf. Diego behoort de groep veelplegers met een verstandelijke handicap. Hij kan complexe situaties niet goed overzien en kampt met paniekaanvallen.
Gouden bergen
In 2002 krijgt Diego voor het eerst een tweejarige gevangenismaatregel opgelegd, een speciale straf voor zeer actieve verslaafde veelplegers. Doel is behandeling en resocialisatie. Diego: ‘We kregen veel aandacht en er waren allerlei voorzieningen. Ze beloofden ons gouden bergen, na twee jaar zouden we weer min of meer een normaal leven kunnen leiden. Maar na toen ik weer op straat stond was er helemaal niks geregeld en het oude leven begon weer van voren af aan. Voor veel van de jongens met wie ik toen vast zat, geldt precies hetzelfde.’
In 2004 verandert toenmalig minister Donner het karakter van de maatregel. De maatschappij is het blijkbaar zat, de zeer hinderlijke veelplegers moeten nu maar eens hard worden aangepakt. Veiligheid en vergelding staan voorop. Voortaan heeft de strafmaatregel vooral tot doel langdurige verwijdering uit de samenleving. Wie gemotiveerd is, kan een behandeling krijgen. Er komen duizend ISD-bedden verspreid over elf verschillende gevangenislocaties.
Over de heg gegooid
Talloze deskundigen constateren in de vijf jaar tussen 2004 en 2009 dat de ISD tekort schiet. Zo blijken in de praktijk ISD’ers verslaafde criminelen te zijn die al jaren de aansluiting met de samenleving missen. Meer dan de helft kampt met problemen van verstandelijke aard en / of een ernstige persoonlijkheidsstoornis. Hans Oud, programmamanager in Amsterdam: ‘Dat wisten wij vanaf het begin ook wel maar de politiek wilde er niet aan: Den Haag wilde een sober regime, daar was de financiering ook op gebaseerd. Aan de rechters hebben wij daarom als het ware de maatregel moeten ‘verkopen’: er zou ‘gewerkt’ worden aan de klant. Maar aanvankelijk was er binnen de Penitentiaire Inrichtingen nog niks geregeld, justitie heeft de ISD eigenlijk over de heg gegooid. Rechters daarentegen waren kritisch, en terecht, het gaat tenslotte wel om twee jaar van iemands leven.’ Om de rechterlijke macht tevreden te stellen, besluit de politiek daarom verschillende trainingen en interventies aan te bieden.
De opvang en huisvesting na afloop van de ISD is een zorg van de gemeentes. Eind 2008 constateert het Verwey-Jonker Instituut dat er nog steeds onvoldoende huisvestingsvoorzieningen zijn voor ex-ISD’ers. Dit geldt in hoge mate voor mensen als Diego; hun problematiek is te zwaar voor reguliere instellingen.
Diego blijft recidiveren
Na de zoveelste veroordeling voor winkeldiefstal krijgt Diego in 2006, na zes maanden voorarrest, twee jaar ISD. Tijdens detentie wordt vastgesteld dat hij een IQ heeft van 74. Desalniettemin wordt hij geplaatst op een reguliere afdeling waar drugs ruim voorhanden zijn en waar hij zijn tijd doorbrengt met kortgestraften die vaak na een paar weken alweer buiten staan. Toch is hij gemotiveerd en volgt verschillende trainingen: een budgettraining, een cognitieve vaardigheidstraining en een training met de titel: Health for life. Ook mag hij meedoen met de Spiraal naar Boven, een door de verslavingsreclassering ontwikkelde aanpak die ervan uitgaat dat ‘beheerst gebruik’ haalbaarder is dan definitief afkicken. Ook doet hij met plezier vrijwilligerswerk in de keuken van een hulporganisatie.
Op 31 december 2008 gaat opeens zijn cel open en wordt Diego vrijgelaten. Hij begrijpt er niks van. Aan de poort wordt hij opgewacht door iemand van de GGZ die hem naar de winteropvang van het Leger des Heils brengt. Diego: ‘Daar kwam ik op een slaapzaal met acht mensen. Om zeven uur ‘s ochtends werd je gewekt, na het ontbijt kon je moven, de straat weer op. Ik had geen geld en voelde me zo rot. De eerste dag ben ik meteen weer gaan stelen om een bolletje te kunnen scoren. Na een week kon ik naar een soort hostel. Daar kreeg ik gelukkig wel een eigen kamer, maar na drie maanden had ik nog steeds geen geld.’
Al snel wordt Diego weer opgepakt en zit dit keer drie maanden vast. Als hij in het voorjaar van 2009 weer vrij komt, blijkt het hostel – een verpleegtehuis voor verslaafde zwervers – al na drie weken zijn spullen in de container te hebben gegooid, inclusief zijn kunstgebit. De instelling heeft nu eenmaal geen geld en ruimte voor opslag. Hij komt op een kamer met drie anderen. Een hoekje met een bed, geen privacy. En telkens als de andere jongens cocaïne roken, kan ook Diego de verleiding niet weerstaan.
Intussen staat hij bij de zorginstelling bekend als ‘een rustige bewoner die zich goed aan de regels houdt en een goede omgang heeft met zowel de medebewoners als het personeel’. Maar door gebrek aan een ‘eigen plekkie’, een dagbesteding en psychische begeleiding gaat hij toch weer in de fout.
Schattingen lopen uiteen
Al twee jaar na de invoering van de ISD, tijdens een bijeenkomst in de Rode Hoed in Amsterdam, zijn vertegenwoordigers van de gemeente, politie, het OM en de hulpverlening het er al over eens: het merendeel van de ISD’ers behoort tot een multi -probleemgroep. Volgens psychiater Eric Mol van het NIFP (Nederlands Instituut voor Forensisch Psychiatrie en Psychologie) is de introductie van de ISD onzorgvuldig geweest en zijn er valse verwachtingen gewekt. Het NIFP is betrokken bij de diagnose en de zorg in detentie van ISD’ers. De schattingen met betrekking tot het aantal ISD’ers met een verstandelijke beperking lopen uiteen van 15 tot 35 %. Mol: ‘Waarschijnlijk is het aantal ISD’ers met een verstandelijke beperking verhoudingesgewijs niet veel groter dan onder ‘normale’ gedetineerden. Maar een zwakbegaafde ISD’er kampt daarnaast met verslavingsproblematiek en mist al jaren de aansluiting met de samenleving. Deze mensen kunnen we weliswaar op een beschermde afdeling in de gevangenis stabiliseren, maar het gros zal nooit een zelfstandig bestaan kunnen leiden. Ze zouden zo snel mogelijk moeten doorstromen naar een behandelplek in een zorgvoorziening en vervolgens naar een instelling waar ze begeleid kunnen werken en wonen. Wij pleiten er daarom voor al tijdens het voorarrest een diagnose te stellen. Nu gebeurt dat vaak pas als de rechter heeft besloten ISD op te leggen. Op die manier gaat kostbare tijd verloren.’
Last resort
Maar ook als de diagnose is gesteld, zijn er weinig instellingen die Diego kunnen behandelen of huisvesten: in een ontwenningskliniek is zijn beperkte verstandelijke vermogen een probleem, in een psychiatrische instelling kan hij vanwege zijn harddrugsverslaving niet terecht en bij een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking idem dito. Ook in de Aak, het verpleegtehuis in Amsterdam waar Diego na zijn vrijlating in 2009 terecht komt, is men al snel unaniem van mening dat hij daar niet op zijn plek is.
Een van de weinige locaties waar mensen als Diego terecht kunnen is Hoeve Boschoord in Drenthe, een behandelcentrum op het grensvlak van gehandicaptenzorg, psychiatrie en justitie; een last resort, een compleet ‘dorp in het groen’. Ook ISD’ers zijn er welkom. Het aantal plaatsen voor ISD’ers als Diego is echter beperkt (vijftien tot twintig bedden) en de wachttijd is lang (ongeveer een jaar).
Naast deze behandellocatie bestaan er twee resocialisatie-units in het Noorden en Oosten van het land. Cliënten worden hier stapsgewijs begeleid naar zelfstandig of begeleid wonen. Verder is er aandacht voor nazorg en ‘terugvalpreventie’. In uitzonderlijke gevallen kunnen mensen na hun behandeling vrijwillig op Hoeve Boschoord blijven wonen. Het gros zal echter moeten doorstromen naar een woonvorm in de regio waar ze oorspronkelijk vandaan komt. En die woonvormen zijn (te) schaars. Cees Hesse van Hoeve Boschoord: ‘ISD is leuk en aardig, maar het heeft geen zin als je mensen na hun behandeling niet kunt borgen. We voeren momenteel gesprekken met justitie en een aantal instellingen om doorstroming mogelijk te maken.’ Dat laatste geldt ook voor een nog te bouwen speciale woonvoorziening in Amsterdam; naar een geschikte locatie hiervoor is men momenteel op zoek.
Vanaf juli 2009 zit Diego opnieuw in voorarrest, in afwachting van het oordeel van de rechter. Hem hangt opnieuw ISD boven het hoofd. Hij taalt allang niet meer naar het snelle leven dat hij ooit leidde. Het enige wat hij nu nog wil is een plekje waar hij overdag wat te doen heeft en waar hij zich een beetje thuis kan voelen. Op 15 oktober doet de rechter uitspraak.
Kader
Justitie wil meer behandelen
Justitie wil de komende jaren meer externe behandelplaatsen inkopen bij de GGZ. Het gaat daarbij om beveiligde locaties onder meer voor ISD’ers met een meervoudige problematiek. Deze zomer heeft het ministerie bovendien een samenwerkingsovereenkomst gesloten met de VNG die meer duidelijkheid moet bieden omtrent de terugkeer in de samenleving van dakloze gedetineerden in het algemeen. Voor vergroting van de huisvestingsmogelijkheden hebben een aantal gemeenten afspraken gemaakt met woningbouwcorporaties.